Behalve op een straatnaambordje in de wijk Zuid kom je de naam Hendrik Haitsma nauwelijks meer tegen in het oude stadje Bolsward, laat staan dat er nog over hem gesproken wordt. Na de oorlog, op 28 augustus 1947, is zijn naam vastgelegd in de naam van een relatief lange straat, vlakbij het Julianapark. En dan blijft het stil. Ik schreef over deze straatnaam in het boek ‘Bolsward in Namen’ en over zijn arrestatie en deportatie in ‘Bolsward in Oorlogstijd’. Wellicht goed om hier, op basis van archiefonderzoek, andere schriftelijke bronnen en mondelinge informatie, verder in te gaan op het duiden van de man, zijn leven, gemeentelijk werk en maatschappelijke activiteiten. En eindigend met de fatale afloop die zijn beroep als gemeentesecretaris van Bolsward met zich mee bracht: van bakkerszoon uit Arum, via ambtenaar in Bolsward, tot zijn triest levenseinde in het Duitse concentratiekamp Siegburg.
Dit jaar 77 jaar geleden.
Bolsward, werk en gezin
Zijn muzikale talenten brachten hem in aanraking met Riem(ke) Deinum (1898-1990) uit Witmarsum. Hendrik was dirigent geworden van het Bolswarder koor Soli Deo Gloria. Riem was een van de koorleden. Ze trouwen op 11 maart 1920. Ze gaan wonen aan het Kleinzand, niet ver van zijn werkplek, het stadhuis. Van 1921 tot 1933 krijgt het echtpaar Haitsma-Deinem zes kinderen. Drie daarvan zullen later in het onderwijs werkzaam zijn, een vierde maakte de kweekschool niet af, omdat de Duitsers deze sloten. Met name dochter Janny zal zich aansluiten bij het plaatselijke verzet in de oorlogsjaren. Toen een nieuwe woning beschikbaar kwam, 1923, hoek Gasthuissingel-Hid Herostraat (2), werd die aangekocht. Een bijzondere plek, vlakbij de al snel daarna gebouwde gereformeerde kerk (1929), met daarnaast de pastorie, en de woning van de burgemeester waar hij prima mee op kon schieten, Sjerp Praamsma. Beiden streng gereformeerd, met karaktereigenschappen die aardig overeenkwamen: recht in de leer, maatschappelijk zich thuis voelend in de patriarchale en orthodoxe wereld van de jaren ’20 en ’30 en ook een eenheid v.w.b. hun visie op de gemeentelijke en landelijke politiek, met Colijn als baken. Ze zullen beiden een overtuigend stempel drukken op het toezien op zeer strenge ambtelijke regels op de secretarie. Enige vorm van angst heerste daardoor onder delen van het personeel.
Uit een aantal bronnen blijkt dat het huwelijk tussen Hendrik en Riem niet altijd een eenheid vormde. Karakters die vaak botsten. Het is bekend dat de familie Heeres, die van de koffie- en theebranderij Van der Plaats aan het Marktplein, een huisje op Ameland had, waar ook anderen gebruik van konden maken, zoals de bedrijfschauffeur Durk Ykema, ook familie. Via Sjerp en Akke Dijkstra-Heeres, waar ze veel over de vloer kwamen, bracht het gezin Haitsma vele vakanties door op dat Waddeneiland.
Haitsma was een actief verenigingsman en had zeker sociale kwaliteiten; Riem bestierde, zeer rechtlijnig, de huishouding, mede een reden voor Hendrik veel vergaderingen te bezoeken. Zo was hij lid van de Anti-Revolutionaire Partij, kerkelijk diaken, bestuurslid van het plaatselijke Weeshuis en secretaris van de Friese afdeling van de VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten).
Elke zaterdagmiddag, de ochtend werd nog gewerkt, bezocht Hendrik een ‘oude man’, zo dacht men binnen de familie, om administratief werk voor de grijsaard te verrichten. In werkelijkheid was deze ‘oude man’ de ‘Koopman’ (zo werd hij genoemd) Jan Heeres, eigenaar van de plaatselijke koffie- en theebranderij aan het Marktplein. Deze was eveneens van gereformeerde huize en behorend tot de kleine kring van de gereformeerde elite, evenals b.v. ds. Polman en de familie Eerdmans. Tijdens de oorlogsjaren vormden dezen een groep met wisselende bezigheden, waarbij hier en daar vraagtekens geplaatst kunnen worden. Al snel na de oorlog wordt Jan Heeres ARP-raadslid en wethouder in Bolsward, door velen met verwondering aanschouwd.
Voortvloeiend uit zijn beroep is Haitsma op meerdere fronten actief in de plaatselijke samenleving. Dikwijls is hij, samen met burgemeester Praamsma, aanwezig bij onthullingen, vieringen van jubilea, ontvangsten, e.a. bezigheden voortvloeiend uit zijn ambtelijk werk. Plaatselijk vermaard is Hendrik als bijzonder ambtenaar van de burgerlijke stand: hij sluit vele huwelijken. Getuigen daarvan merken op dat hij daarbij, ongeacht de godsdienstige overtuiging van het bruidspaar, vele bijbelse citaten gebruikt bij zijn vooraf opgeschreven toespraken. Waar door het aanstaande echtpaar gevraagd wordt om de burgemeester als ambtenaar, schuift deze meestal Haitsma naar voren om dat huwelijk te voltrekken. In 1940 ondergaat Haitsma een zware maagoperatie, waarvan hij de dan komende jaren grote hinder blijft ondervinden.
Om een kort voorbeeld te geven van de maatschappelijke overtuigingen van Haitsma het volgende begin van een rede van hem n.a.v. de muiterij op een oorlogsschip, De Zeven Provinciën, waarvan de bemanning gratie kreeg na het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard: ‘De Overheid is Gods dienaresse. Door Hem regeeren de koningen en stellen de vorsten gerechtigheid. Daarom, blijft, wat zich ook wijzige, de handhaving van recht en gerechtigheid ten allen tijde de voornaamste taak der overheid…… de hoofdbron, waaruit wij onze kennis van ‘t recht kunnen putten, gezocht moet worden in de Goddelijke ordonantiën, die ons in het Woord geopenbaard worden…’.
© Willem Haanstra
Via deze link gaat u naar deel 1 over Haitsma: https://www.brekt.nl/gemeentesecretaris-hendrik-haitsma-van-bolsward-in-oorlogstijd-1/