Toen ik door oude nummers van de Koudumer dorpskrant Bulte Nijs bladerde, was een van de zaken die mij opvielen de aanwezigheid van het Fries. In de beginperiode, in de vroege jaren negentig van de vorige eeuw, waren artikelen in het Fries ruim aanwezig. Opvallend was ook dat boven Nederlandstalige stukjes vaak een Friese titel stond, bijvoorbeeld bij vaste rubrieken als ‘Oan ‘e bult fage’ met klein nieuws of ‘Utstalkast’ over de hobby van een Koudumer.
In deze tijd moet je soms goed zoeken naar een Fries stukje in Bulte Nieuws, dat is een van de redenen dat ik sommige van deze overpeinzingen – in verkorte vorm – in het Fries in Bulte Nijs plaats. Nu moet ik zeggen dat het consequent gebruik van het Fries ook niet meevalt. Zo wilden wij de website van onze galerie tweetalig maken, maar dat laatste betekent gewoon dubbel werk, dus wij hebben nu maar een heel klein deel van onze website in het Fries.
Er is ook niet veel Fries te vinden op winkels in Koudum. Ja, onze bakker gebruikt het Fries wel eens op zijn ramen (‘keapje lokaal’), het krijtbord bij ‘t Kofjehúske gebruikt het Fries en onze galerie heet ‘Lytse Skientme’ en dat staat ook op de ramen. Maar dan heb je het wel gehad en dat soort Fries wordt ook wel spottend ‘geveltsjefrysk’ genoemd. De Friese schrijver Meindert Bylsma maakte zich daar al druk over in zijn boek Shit my mar lek uit 1998. “Geveltsjefrysk is skûlfrysk. Mei grutte letters Provinsjehûs op ‘e gevel sette, mar efter de gevel Hollânsk prate, sokssawat.” Nou, zo is het dan weer niet bij onze winkels: daar wordt nog wel veel Fries gesproken, zelfs al staat er geen woord Fries op de gevel.
Toch merk ik van dat Fries praten van de Koudumers helaas niet altijd wat. En dat schijnt dan ook weer een wetenschappelijke verklaring te hebben. In de Leeuwarder Courant van 16 oktober 2021 stond een artikel van Pier Abe Santema over de drempel die veel Friezen voelen om iemand in het Fries aan te spreken, gewoon in eigen stad of dorp. Wel, dat heb ik in de jaren waarin ik nu in Koudum woon ook al wel gemerkt. Heel vreemd vind ik het nog altijd als mensen die altijd Fries spreken, tegen mij ineens in het Nederlands beginnen.
Oké, het eerste jaar dat ik in Koudum woonde, snapte ik het nog wel. Ik werd natuurlijk meteen herkend als iemand die hier niet vandaan kwam. Maar op een gegeven moment merkte ik dat ook mensen die weten dat ik het Fries versta en ook wel praat, toch tegen mij in het Nederlands beginnen te praten. Sterker: als ik ‘Goemoarn’ zeg, zeggen sommige echte Koudumers, die volgens mij verder de hele dag Fries spreken, tegen mij ‘Goeiemorgen’ terug.
Het zou onfatsoenlijk zijn om in het Fries tegen iemand te beginnen, is de wetenschappelijke verklaring. Volgens een medewerker van de Fryske Akademy komt dat bij alle minderheidstalen voor. Sprekers van deze talen zijn geneigd snel over te schakelen naar de meerderheidstaal, of er meteen maar in te beginnen. Niet omdat ze liever de andere taal spreken, maar om het risico op een negatieve reactie uit te sluiten. Het zou immers eens kunnen gebeuren dat iemand het niet leuk vindt om Catalaans, Welsh of Fries te horen.
Brigitte Duin en Jelle van der Meulen openden Lytse Skientme in 2017.
Er kwamen veel reacties op het stuk in de krant, en zelf had ik ook wel de neiging om mijn ervaringen hier in Koudum aan de krant te melden en erbij te zeggen hoe jammer ik het altijd vind als een Fries sprekende Koudumer tegen mij in het Nederlands begint. ‘Heb ik daarom zo mijn best gedaan om Fries te leren?!’ zou ik er dan sneu bij zetten. Want ik vind het dus ‘niet leuk’ als Friezen tegen mij Nederlands spreken.
Ik heb uiteindelijk geen stukje naar de krant geschreven, maar een paar dagen later schreef dezelfde journalist over sommige reacties op zijn stuk: “Wat misschien wel het meeste opvalt in de reacties zijn de bijna verdrietige berichten van mensen die het Fries niet spreken, maar wel uitstekend verstaan. Als ze dat aangeven, schakelen Friezen bijna altijd toch over op het Nederlands. Tot hun grote frustratie. Veel Friestaligen beseffen waarschijnlijk niet hoe vervelend zij dit vinden. Hier ligt een taak voor Friezen die hun taal een warm hart toedragen, hoe lastig het ook kan zijn om een gesprek in twee talen te voeren.”
Ha, er waren dus meer mensen zoals ik, hoewel het in mijn geval nog erger is, omdat ik – al ben ik dan vanuit huis uit geen Fries – ook in het Fries terug praat en dat juist ook nogal graag doe. In ieder geval heb ik me toen voorgenomen ‘s ochtends bij mijn wandeling met de hond iedereen te begroeten met ‘goemoarn’. Want iedereen, zelf al verstaat hij of zij geen Fries, zal zo’n begroeting toch wel begrijpen? Voor een reactie van een Duitse toerist maakt het in ieder geval niet uit of ik ‘goemoarn’ zeg, ‘goedemorgen’ of ‘guten Morgen’. Ik krijg altijd wel een ‘Morgen’ terug.
En toch, hoe graag ik ook Fries hoor, vond ik het vorig jaar bij een lezing in ons dorpshuis De Klink, een beetje vreemd, dat de gastheer van de avond een Nederlandstalige spreekster geheel in het Fries aankondigde. Hij had wel aan de zaal gevraagd of iedereen het Fries kon verstaan, maar de spreker van deze avond – schrijver en historicus Eva Vriend over haar boek Eens ging de zee hier te keer – kwam uit de Noordoostpolder en was voor zover ik dacht volledig Nederlandstalig. En ja, ik vond dat Fries praten eigenlijk wel een beetje onfatsoenlijk tegenover de haar, ik schaamde me er zelfs een beetje voor.
Maar dat Fries, zo bleek, was voor Eva Vriend geen enkel probleem. Sterker nog: zij begon haar verhaal ook in het Fries. Ze vertelde dat ze haar carrière was begonnen als journalist bij de Leeuwarder Courant en toen ook een verplichte cursus Fries had gevolgd. Natuurlijk had onze gastheer het daar voor het begin van de avond met haar over gehad en zat ik dus goed mis met mijn verbazing over zijn Friese aankondiging.
Tenslotte: al zoekend naar de plaats van het Fries in Koudum, kwam ik erachter dat het Fries in ieder geval tot voor kort een belangrijke plaats had op het Bogerman College in Koudum. Zelfs de nieuwszender BBC America heeft er in 2016 een reportage over gemaakt! Maar de laatste jaren lijkt het Fries daar ook wel terrein verloren te hebben. Ik ben dan ook benieuwd of het project ‘Koudum Ferbynt’ (Koudum verbindt) de komende jaren op de scholen in Koudum een vervolg krijgt.
© Jelle van der Meulen